Türkiye’deki devlet ve vakıf üniversitelerinde 100’ün üzerinde tıp fakültesi bulunuyor ve buralarda on binlerce tabip adayı eğitim görüyor.

Tıp eğitiminin en değerli ayaklarından biri olan anatomi ise yaşanan kadavra sorunu nedeniyle sekteye uğruyor.

KADAVRA OLMANIN DİNEN BİR SAKINCASI YOK

Fakültelerin kadavra muhtaçlığı üç biçimde karşılanıyor: Hastanelerde ölen kimsesizler, istekli bağışçılar ve ithal etme. Bedenin kadavra olarak bağışlanması konusunda dinen bir sakınca olmamasına karşın bu bahisteki ön yargı ve bilgisizlik nedeniyle tıp eğitimi için kâfi seviyede kadavra bulunamıyor.

Türkiye’deki doktor adaylarının Avrupa’dakiler kadar şanslı olmadığını sayılar da ortaya koyuyor. Kadavra-öğrenci oranı Avrupa’da teğe on iken, Türkiye’de bir kadavra başına 30-40 öğrenci düşüyor.

”KADAVRA TEMİN ETMEK ÜLKEMİZDE ÖNEMLİ BİR SORUN”

Doç. Dr. Unsur Ali Gürses, anatominin öğrenilmesinde en avantajlı eğitim malzemesinin insan bedeni olduğunu, bu yüzden eğitimde kadavraların etkin biçimde kullanıldığını söyledi.

Anatomiyi gösteren birçok farklı eğitim materyalinin bulunduğunu lisana getiren Gürses, “Örneğin maketler ya da üç boyutlu yazılımlar var. Her ne kadar bu yazılımlar ve teknoloji aşikâr bir seviyeye ulaşmış olsa da maalesef kadavra kadar ayrıntılı ve detaylı, insan bedeninin birebir örneği hala tam olarak sağlanamıyor. Eksiklikleri var hem teknolojik eserlerin hem de maketlerin.” dedi.

”TÜRKİYE’DE YAVAŞ YAVAŞ BU MEVZUDA ŞUUR ARTMAYA BAŞLADI”

Kadavranın en değerli eğitim kaynağı olduğunu vurgulayan Gürses, kelamlarına şöyle devam etti:

“2012 yılından evvel kadavra olarak yalnızca devlet hastanelerinde ya da çeşitli sıhhat kuruluşlarında vefat eden bireylerin, aileleri sahip çıkmadıysa, vücutları kullanılıyordu. Daha sonraki yıllarda bu temin yolu çok azaldı. Bilhassa büyükşehirlerde çok önemli kadavra temin sorunu yaşamaya başladı fakülteler. 2009 yılından sonra İstanbul’da büyük fakülteler hiç kadavra alamamaya başladılar. Bunun öncesinde senede 10-15 civarında alabiliyorlardı. Türkiye’de yalnızca birkaç fakülte bu yolla hala temin yapabiliyor yani kimsesiz kadavra kullanılabiliyor.

Bu külfet sürünce Türk Anatomi ve Klinik Anatomi Derneği, 2012 yılında bireylerin hayattayken kendi vücutlarını tıp eğitimine bağışlamalarıyla ilgili bir kampanya başlattı. Kampanya çeşitli faaliyetlerle tanıtılmaya çalışıldı ve farklı bir halde yeniden büyük vilayetlerde başlamak kaydıyla yıllık müracaatlar evvel 10-15’lere, sonra 20-30’lara, en son 2019 yılının sonunda İstanbul, İzmir, Ankara, Mersin’de 50 müracaata kadar yaklaştı. Kadavra temini de bunu 2-3 sene geriden takip etti. 2014-2015 yılından sonra bu esaslı fakülteler senede 2-3 bağış kadavra temin etmeye başladı. En son 2019 yılının sonunda senede 5 kadavra temin etmeye başladılar. Bu daha evvel olmayan bir yol için bir ilerleme oldu. Senede 5 kadavra, 300-350 öğrencisi olan bir fakülte için kâfi mi? Çok düşük bir sayı aslında. Yurt dışında öğrenci-kadavra oranları, 8-10 öğrenciye bir kadavra düşecek halde. Türkiye’de yavaş yavaş bu bahiste şuur artmaya başladı fakat hala istenilen seviyede değil.”

”YENİ KURULAN FAKÜLTELER, İTHAL KADAVRA İLE EĞİTİMLERİNİ YÜRÜTÜYOR”

Tıp fakültelerinin kadavra yetersizliği durumunda başvurdukları bir diğer yol olan ithal kadavraya ait de bilgi veren Doç. Dr. Gürses, 2014 yılında kadavra bağışıyla ilgili 2238 sayılı kanunda yapılan düzenlemeyle, ulusal kaynaklar yetersizse, yurt dışından kadavra temin edilebileceğine dair müsaadenin çıktığını, bu süreçten sonra birçok vakıf ve devlet üniversitesinin bu yolla kadavra temin ettiğini söyledi.

Gürses, bilhassa küçük kentlerde yeni kurulan fakültelerde kimsesiz cenaze ya da bağış kadavra temininin hala mümkün olmadığını, o yüzden de buraların ithal kadavralarla eğitimini yürüttüğünü belirtti.

“Bu sayı çok daha arttı zira 2016’dan sonra 30’un üzerinde yeni fakülte açıldı ve bu fakültelerin hepsi yurt dışından temin etti. Kimi devlet ve vakıf üniversiteleri, ithal kadavrayı 2 senede bir tekrar alıyor. Büyük üniversitelerde ve birtakım vakıf üniversitelerinde uzmanlık sonrası eğitim için çeşitli kurslar yapılıyor. Bu kurslar için de Türkiye’den temin edilen kadavra sayısı yetersiz olduğu için yurt dışından temin yapılıyor. Bu süreçleri yapan firmalar var bakanlığın onay verdiği. Rastgele bir fakülte bu firmalar ile görüşse, 14 bin 500-16 bin dolar civarı fiyata bir kadavrayı yurt dışından temin etme talihleri var.”

”VATANDAŞ, KADAVRA BAĞIŞINDAN GEREĞİNCE HABERDAR DEĞİL”

Doç. Dr. Unsur Ali Gürses, kadavra bağışı oranlarının düşüklüğünün sebeplerine ait şu bilgileri verdi:

“En büyük zahmet, kadavra temini için bağış yapılması konusundan vatandaşın gereğince haberdar olmaması. Derneğin yaptığı anketler, vatandaşların yüzde 50 kadarının bağış yoluyla kadavra temin edilebileceğinin farkında olduğunu fakat çeşitli münasebetlerle buna yanaşmadığını ortaya koydu. Bu türlü bir sistem olduğunun, bu halde kadavra temin edildiğinin, eğitim ve araştırmada kullanılabildiğinin insanlara yayılması lazım. Birinci külfetimiz bu.

İkinci sorun, yeniden bilgi eksikliğinden çıkan bir şey. Beşerler eğitim sırasında kadavraların nasıl kullanıldığı, sonrasında nasıl defnedildiği konusunda bilgi sahibi olmadıkları için en büyük çekinceleri aslında burada. Eğitim sırasında bedenlerine yapılacak şeyden korkuyorlar. Bunun yapılmasını istemedikleri için büyük bir kısmı olumsuz bakıyor bağış konusuna.”

”DİN, HEM OLUMLU HEM DE NEGATİF BAĞIŞ SEBEBİ”

“Çalışmada şöyle bir sonuç çıktı. Bağış yapan bireylerle görüştük ‘Kendinizi neden bağışladınız?’ diye. Orada din ile ilgili enteresan bir şey var. Bir küme bağışçı büsbütün dini münasebetlerle bağışlıyor. Bu bahis ile ilgili en bilinen örnek Maide Müddeti’nin 32. ayeti ‘Kim de bir can kurtarırsa bütün insanların hayatını kurtarmış üzere olur.’ Bunu bize yanıt olarak yazan bağışçı da var. Tam karşıtı İslami uygulamaları kabul etmeyenler de var. O yüzden din Türkiye’de hem müspet hem de negatif bağış sebebi.

Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Konseyi’ne e-devlet üzerinden başvurduk. ‘Ben vefat ettikten sonra kendi vücudumu, kadavra olarak kullanılması için bağışlamak istiyorum. Bununla ilgili rastgele bir dini pürüz var mı?’ diye. Verilen yanıt şu biçimdeydi: ‘Kadavra olarak kişinin vücudunu bağışlamasında dinen bir pürüz yoktur, yalnızca kişinin vücuduna hürmet gösterilmesi kapsamında, gasil, namaz ve defin süreçlerinin sırasıyla yapılması lazım.’ Orada rastgele bir mühlet belirtilmedi. Çabucak yapılıp defnedilmesi gerekmiyor. O yüzden gasil ve namazdan sonra kadavra olarak kullanılıp daha sonra defin sürecinin yapılabileceğini yorumladık. Soranlara da bu halde bilgi verdik.”

”BEDEN BÜTÜNLÜĞÜ BOZULMAYACAK HALDE YAPILIYOR”

Doç. Dr. Unsur Ali Gürses, tıp eğitim sırasında kadavranın nasıl kullanıldığına ait kaygısı olan yahut kâfi bilgisi bulunmayanlara şu bilgileri aktardı:

“Burada yaptığımız süreç, bedenin içindeki organları, damarları, sonları, kasları, kemikleri inceliyoruz ve bunların birbirleriyle bağlarını kıymetlendiriyoruz. Hem öğrencilere hem de uzmanlık sonrasında eğitim alanlara bu yapıların, cerrahi uygulamalarda ya da kimi tıbbi süreçlerde neden değerli olduğunu vurgulamaya çalışıyoruz. Bunu yapabilmemiz için de bedeni kesip açmamız lazım aslında. Diseksiyon dediğimiz, söz olarak kesip, açıp, bakmak manasına gelen bir süreç yapılıyor. Bu, rastgele yapılan bir süreç değil. Aşikâr kurallara, nizama ve bedene hürmet gösterilerek, bu işi bilen deneyimli beşerler tarafından yalnızca eğitim ve araştırma maksadıyla yapılan bir süreç. Türkiye’deki uygulama gereği, vücut bütünlüğü bozulmayacak biçimde yapılıyor ki defin süreçlerinde hem aileyi hem de yakınları mağdur olmasın diye.”

”KİŞİNİN KARARINI, AİLENİN DESTEKLEMESİ ÖNEMLİ”

Vatandaşlara, kadavra bağışıyla ilgili merak ettikleri bir husus yahut kuşku varsa araştırmalarını tavsiye eden Gürses, “Eğer ulaşabiliyorlarsa, yaşadıkları kentlerdeki tıp fakültesinde anatomi kısımlarına ulaşmaya, buralardaki şahıslardan bilgi almaya çalışsınlar. Birebir, yaşadıkları kentlerdeki hocalarla bağlantıya geçmeleri daha sağlıklı olacaktır.” dedi.

Kadavralar eğitimde kullanıldıktan sonra bağışçılarının yakınlarının da iştirakiyle defin sürecinin yapıldığını anlatan Doç. Dr. Gürses, bağış sürecinin gerçekleşmesi açısından kişinin verdiği kararı ailenin de desteklemesinin değerli olduğunu vurguladı.

Kadavra bağışı için bir tıp fakültesinin anatomi ana bilim kısmına şahsen gidilerek ıslak imzalı müracaat yapılması gerektiğini belirten Gürses, bu sürecin yasal bağlayıcılığı bulunmadığını, bağışla ilgili son kararın aileye ilişkin olduğunu kelamlarına ekledi.

”TÜRKİYE’DE BİR KADAVRAYA ORTALAMA 30-40 ÖĞRENCİ DÜŞÜYOR”

İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Temel Tıp Bilimleri Anatomi Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mehmet Üzel de kadavranın başta anatomi kolu olmak üzere tıbbın birçok şekilsel alanında eğitim malzemesi olarak çok pahalı olduğunu, insan bedenini tam manasıyla tanımak ve tasarlanan yeni bir uygulamanın insan vücudunda ne üzere sonuçlara yol açabileceğini görmenin kadavra üzerinde çalışmakla mümkün olabildiğini söyledi.

Türkiye’de büyük bir kadavra açığı bulunduğunu belirten Doç. Dr. Mehmet Üzel, “Öğrenci sayısına nazaran çok düşük sayıda kadavramız var. Yıl içinde çeşitli tıp fakültelerine vücut bağışı yapılabiliyor fakat bu, Türkiye’deki anatomi eğitiminin muhtaçlığının çok çok gerisinde. Bir kadavra üzerinde sağlıklı eğitim verebilmemiz için en fazla 10 öğrenciye kadar bir küme kurmamız lazımken, Türkiye şartlarında ortalama 30-40 öğrenci oluyor en yeterli hallerde. Birtakım tıp fakültelerimizin kadavrası bile yok ya da tıpkı kadavrayı çok uzun müddet kullanıyorlar, artık eğitim özelliğini kaybetmiş durumdalar.” sözlerini kullandı.

”KADAVRANIN YERİNİ TUTABİLEN BİR GEREÇ YOK”

Ana bilim kısmına gelen bir cenazenin, 5-10 yıl kadavra olarak kullanıldıktan sonra varsa ailesine teslim edildiğini, kimsesi yoksa belediye ile görüşülerek defin süreçlerinin yapıldığını anlatan Doç. Dr. Üzel, dini vecibelerin aileler tarafından cenazenin tesliminden evvel ya da sonra yapabildiklerini söz etti.

Kadavra temin edilememesi halinde yurt dışından da fiyatı karşılığında getirilebildiğini aktaran Mehmet Üzel, bunun da sağlanamaması halinde maketler, üç boyutlu teknolojilerle bu eksiğin kapatılmaya çalışıldığını lakin bunların da kadavranın yerini tutmadığını lisana getirdi.

Son yıllarda kimsesizlerin cesedinin de üniversiteye gelmediğini tabir eden Üzel, “Eskiden temel kadavra kaynağımız bu kimsesiz cenazeleriydi. Hastanelerde kimsesiz olan şahıslar, hastane müdürlüklerinin inisiyatifiyle tıp fakültesine verilebiliyordu. Biz de aşikâr bir mühlet saklamak, ondan sonra üzerinde çalışma yapmak durumundayız. Her gelen kimsesiz cenazeyi çalışma gereci olarak kullanamıyoruz.” dedi.

Kampanyalarının, bağış oranını arttırdığını fakat tekrar de sayının kâfi olmadığını vurgulayan Mehmet Üzel, sağlıklı bir eğitimin verilebilmesi için Türkiye’de mevcut tıp öğrencilerinin onda biri kadar kadavraya gereksinim olduğunu söyledi.

DİN İŞLERİ YÜKSEK HEYETİ’NİN FETVASI

Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Şurası, kadavra bağışı konusuda dinen bir sakınca olmadığını internet sayfasında şu formda açıklıyor:

“Tıp biliminin gelişmesi ve tıp alanında hizmet verecek elemanların yetiştirilmesi emeline yönelik insan cesedi (kadavra) üzerinde uygulamalı çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Bunların kelam konusu gayeye yönelik olarak kullanılmasında dinen bir sakınca yoktur.

İslam’a nazaran insanın ölüsü yahut ona ilişkin bir organı da hürmete layıktır. Bu prestijle, kelam konusu kadavraların eğitim emeli dışında kullanılmaları dinen caiz değildir. Ayrıyeten cenazenin yıkanması, kefenlenmesi, namazının kılınması ve defnedilmesi gerekir. Bu konulara riayet edilmesi kaidesiyle kadavra bağışında bulunulmasında ve varislerin bu husustaki vasiyeti yerine getirmelerinde dinen bir sakınca yoktur.”